UD2 MENPEKOTASUN EGOERAN DAUDEN PRETSONEN PREMIAK
Premiaren kontzeptua ulertzen hasteko, aski dugu gizakiaren oinarrizko premiei erreparatzea, eta denok dauzkagun derrigor ase beharreko premia horietatik abiatzea:
Arnastea,
jatea eta edatea.
Lo egitea (atsedena) eta gorputza libratzea, hondakinak kanporatzea.
Gorputzaren tenperatura mantentzea.
Minik ez izatea.
Bada, oinarrizko premia horiek erakusten digute gizakiok berezkoak ditugula premiak. Une oro, premia edo gabeziaren bat hautematen dugu, eta hori asetzeko beharra sentitzen dugu.
Horrenbestez, premiak gizakion oinarrizko osagai bat dira, jokabideari ere eragiten dietenak, sentiarazten baitigute bizirauten laguntzen digun edo ongizaterako eta erosotasunerako behar dugun zerbaiten falta dugula.
Nolanahi ere, gizakiaren premiak ez dira oinarri-oinarrizko premia horietara mugatzen. Unitate honetan ikusiko dugun moduan, era askotakoak izan daitezke premiak:
siologikoak,
psikikoak eta
sozialak i
zan daitezke, inguruneak baldintzatutakoak edota kultura guztietan berdinak direnak.
Mendekotasun-egoeran dauden pertsonei arreta ematen dieten teknikariek erabiltzaileen osasun-arretako premiak hauteman behar dituzte, eta premia horiei erantzun behar diete, edo erabiltzaileari lagundu, bere kabuz ase dezan premia.
2.1.- Maslow eta Kalishen premiei buruzko teoria.
Zenbait teoria ahalegindu dira giza premiak sailkatzen eta hierarkizatzen. Teoria klasikoen artean, Abraham Maslow psikologo estatubatuarraren premien eskala dugu. Maslowk bost premia mota bereizten ditu, mailaka, behetik gora, oinarri-oinarrizko premiak, siologikoak lehenengo mailan jarrita. Oinarrizko premiak asetzen diren neurrian, beste batzuk sortzen dira, aurrekoak baino izaera psikologiko handiagoa dutenak. Eta haiek ase ahala, mailan gora egiten da.
Lehen lau mailei “de zit-premiak” deitu zien; eta goiko mailari, berriz, “autorrealizazioa, hazteko motibazioa edo izateko beharra”. Hau da bi sailkapen horien arteko aldea: de zit-premiak ase daitezke, baina autorrealizazioa, berriz, beti dago hor eta ezin da inoiz erabat ase.
Gizaki guztiok ditugu oinarrizko premiak, baina ez da gauza bera gertatzen goragoko mailekin. Alegia, pertsona guztiek ez dute autorrealizazio-premia sentituko, edo guztiak ez dira maila horretara heltzeko eta asetzeko gai izango.
Teoria horren funtsezko ideia da goi-goian dauden premiei piramidearen behealdeko premiak ase ditugunean soilik erreparatzen diegula.
Maslowren eredua oinarri hartuta, Richard Kalishek aldaketa txiki bat egin zuen. Egitura hierarkiko bera du, baina sei mailarekin, premia siologikoak bitan banatzen baititu: bizirik irauteko premiak eta estimulazio-premiak.
Maslowren eredua oinarri hartuta, Richard Kalishek aldaketa txiki bat egin zuen. Egitura hierarkiko bera du, baina sei mailarekin, premia siologikoak bitan banatzen baititu: bizirik irauteko premiak eta estimulazio-premiak.
2.2.- Osasun-arloko premiei buruzko teoriak.
(link: AS02_CONT_R07_modelo_biopsicosocial.png )
Osasunaren ikuspegitik, bi eredu ikusiko ditugu: Virginia Henderson erizainarena eta Marjory Gordon irakaslearena. Gizakia izaki biopsikosozial moduan hartzen duen ereduan oinarrituta, zaintzeko erak antolatzeko teoriak garatu zituzten.
Virginia Henderson erizain teorikoak erizaintzaren praktika aztertu zuen, medikuntzatik bereizita. Haren ustez, gizakiak bere premiak laguntzarik gabe ase ditzake, baldin eta horretarako behar diren indarra,
borondatea eta ezagutzak baldin badauzka. Premia horiek gizaki guztiok ditugu, osasuntsu zein gaixo egon, baina premia horiei erantzuteko mugak dituztenen kasuan, osasun-arloko langileek dute haiei laguntzeko erantzukizuna.
Jakin beharrekoak
Virginia Hendersonen oinarrizko 14 giza premiak erabiltzen dira erizaintzako zainketen eredua osatzeko. Zehaztasunez
aztertuz gero, aise ikusiko duzu lotura duela Maslowren piramidearekin.
Virginia Hendersonen 14 premiak (I. eranskina). (link: #exenode_5_IeranskinaVirginiaHendersonen14premiak )
Pentsatzeko aipuak
Erizainaren funtzio bakarra da osasuntsu edo gaixorik dagoen pertsonari laguntzea, behar besteko indarra, borondatea eta ezagutza izango balitu bere kabuz egingo lituzkeen jarduerak egiten, osasuna ez galtzeko, sendatzeko edo lasai hiltzeko. Eta lan hori lehenbailehen berriro independente izaten laguntzeko moduan egitea gainera.
Virginia Henderson
Marjory Gordonek 70eko hamarkadan sortutako balorazio-sistemak erizaintzako balorazio e kaza egiteko baldintza guztiak betetzen ditu.
Pertsonen, familien eta komunitateen osasunerako garrantzitsuak diren 11 jarduketa-patroi zehaztu zituen. Gizaki guztiok hein batean zein bestean ditugun alderdi eta jokabideak dira, osasunerako, bizi-kalitaterako eta giza potentziala erdiesteko lagungarri direnak.
Jakin beharrekoak
Marjory Gordonen patroi funtzionalek osasun-egoera baloratzeko sistema bat osatzen dute, erabiltzaileak hainbat alderditan dituen premiak jakiteko aukera ematen diguna.
Marjory Gordonen 11 patroi funtzionalak (II. eranskina). (link: #exenode_6_IIeranskinaMarjoryGordonen11patroifuntzionalak )
Norbait gaixo dagoenean, ez ditu oinarrizko premiei bere kabuz erantzuteko behar dituen ezagutza, indarra edo borondatea, eta independente izateari uzten dio. Arlo honetan, independentzia esaten zaio pertsona batek eguneroko bizitzako jarduerak (EBJ) bere kabuz eta laguntzarik gabe egiteko gaitasunari. Independentea izatea ezinbesteko baldintza da autonomoa izateko; hau da, nork bere erabakiak hartzeko, askatasunez, nork bere ekintzak gidatuz eta horiek dakartzaten arriskuak onartuz.
Pertsona batek EBJk egiteko behar duen autonomia-mailaren arabera, bi kategoria daude:
Europako Kontseiluak honela de nitzen du mendekotasuna 1998ko R(98)9 gomendioan: “eguneroko bizitzako jarduerak egiteko asistentzia edo laguntza handia behar duten pertsonen egoera, behar adinako autonomia siko, psikiko edo intelektualik ez dutelako edo galdu egin dutelako”.
Autonomia pertsonala sustatzeari eta mendekotasun-egoeran dauden pertsonak zaintzeari buruzko Espainiako 39/2006 Legearen arabera, mendekotasuna hau da: “adin, gaixotasun edo ezintasunen bat dela eta, pertsona batzuek modu iraunkorrean bizi duten egoera, baina autonomia siko, mental, intelektualaren edo sentsorialaren gabezia edo galerarekin zerikusia duena, eta horren ondorioz beste pertsona baten edo batzuen arreta behar baldin badute, edo laguntza handia eguneroko bizitzako oinarrizko ekintzak aurrera eraman ahal izateko; edo adimen-ezintasuna edo gaixotasun mentala dutenen kasuan, autonomia pertsonala izateko beste laguntza mota batzuk behar dituztenen egoera”.
(link: AS02_CONT_R12_grados_dependencia.png )
Gerta daiteke norbait erabateko mendekotasun- egoeran egotea arlo batean, laguntza behar izatea beste arlo batean, eta erabat independentea izatea beste batzuetan. Horrenbestez, mailak daude mendekotasunean, eta Autonomia pertsonala sustatzeari eta mendetasun-egoeran dauden pertsonak zaintzeari buruzko Espainiako 39/2006 Legearen 26. artikuluan daude sailkatuta.
Mendekotasun-mailak identi katzea lagungarri izango zaigu erabiltzailearen premiak detektatzeko.
Herrialde garatuetako biztanleria pixkanaka zahartzen ari da, eta Espainia ez da salbuespena. Zahartze-fenomenoan zenbait faktorek dute eragina; esate baterako, osasungintza eta higienea hobetu izanak, ekonomiak hobera egin izanak, bizi-ohitura osasungarrien bidez gaixotasunak prebenitzeak... Horiek guztiek pertsonen morbilitatea eta heriotza-tasa murriztea ekarri dute, eta bizi-itxaropena handitzea.
Taula honetan, Espainian bigarren milurtekoko lehen hamarkadan bizi-itxaropenak izandako eboluzioa ikusten da, sexuaren arabera banatuta.
Bizi-itxaropena sexuaren arabera, jaiotzean.
Bizi-itxaropena / urtea
2000
2001
2002
2003
2004
2005
2006
2007
2008
2009
Gizonezkoak
75.94
76.3
76.4
76.42
76.99
77.03
77.72
77.76
78.17
78.55
Emakumeak
82.73
83.07
83.14
82.99
83.6
83.55
84.16
84.11
84.27
84.56
Bestalde, jaiotza-tasak behera egin du gizartean izandako aldaketa kulturalengatik eta bizimodu-aldaketengatik, eta horrek ere, aurreko faktoreekin batera, biztanleria zahartzea dakar. Zahartzearen zahartzea deritzon fenomenoa da; hau da, biztanleria zahartu egin da oro har, baina baita biztanleria zahartua ere.
NBEren arabera, Espainia munduko herrialde zahartuenetako bat izango da 2050ean: biztanleriaren % 50 52 urtetik gorakoa izango da, eta % 35ek 65 urte baino gehiago izango ditu.
Gaur egun, esaten da 65 urte betetzen direnean hasten dela zahartzaroa, adin horretan beste aldaketa garrantzitsu bat gertatzen baita: erretiroa hartzen da. Pertsona gehienak egoera onean heltzen dira adin horretara, eta ezintasunik gabeko bizi- espektatiba gero eta luzeagoa da; beraz, urte gehiago bizitzeaz gain, egoera hobean ere bizi gara.
4.1.- Gerontologia.
Adinekoen narriadura-prozesuaren beste alderdi batzuei heldu aurretik, kontzeptu batzuk argitu behar ditugu. Adibidez, zer den zahartzea eta zer ezaugarri dituen, eta gerontologiako zein adarrek aztertzen duten bizitzako etapa hori.
ZAHARTZEA: zahartzea bizitzako faseekin lotutako prozesu bat da, bizitzan zehar era naturalean gertatzen dena, sekuentziala eta pixkanakakoa, metakorra eta atzeraezina, eta, ondorioz, gure organismoa aldatzen eta narriatzen duena.
Hauek dira zahartzearen ezaugarriak:
Prozesua berez ez da patologikoa, baina organismoa gero eta ahulagoa eta kalteberagoa izatea eragiten du.
Prozesu indibiduala da, organismo bakoitza bere erritmoan eta bere erara zahartzen baita.
Eta pertsona bakoitzarengan ere, sistemak eta organoak abiadura ezberdinean zahartzen dira; prozesu sekuentziala da.
Zahartzaroa aztertzen duen zientzia gerontologia da, eta zahartzean parte hartzen duten alderdi biopsikosozialak ikertzen ditu. Hainbat ikuspegitatik aztertzen ditu alderdi horiek, eta, horregatik, zenbait diziplina daude gerontologiaren barruan:
(link: AS02_CONT_R14_gerontologia.png )
Gerontologia biologiko edo esperimentala. Zahartzeko mekanismoak, gaixotasunak eragiten dituzten faktoreak, eta zahartzaroan sortzen diren aldaketa biologikoak aztertzen ditu. Diziplinaren helburua zahartzea atzeratzea da, eta gero eta baldintza hobeetan gertatzea.
Psikogerontologia edo gerontopsikiatria. Zahartzaroko alderdi psikologiko edo psikiatrikoak jorratzen ditu; esate baterako, jokabidean, funtzio kognitiboetan edota afektibitatean gertatzen diren aldaketak.
Gerontologia soziala. Zahartzaroan eragina duten arazo sozial, ekonomiko, politiko eta sanitarioak jorratzen ditu. Biztanleria nola zahartzen den aztertzen du, bai eta adinekoen rol sozialetan izaten diren aldaketak ere.
Geriatria edo gerontologia klinikoa. Medikuntzaren arlo bat da, eta adineko osasuntsu eta gaixoen alderdi diagnostikoa, klinikoa, prebentiboa eta tratamenduekin lotutakoa aztertzen ditu.
4.2.- Zahartzeari buruzko teoriak.
Zaila bada ere zahartzea arrazoi bakar batekin lotzea, badira zergatik zahartzen garen azaltzen saiatzen diren teoriak, bai ikuspegi biologikotik bai ikuspegi sozialetik. Beharbada, hipotesi horiek guztiak lotzea izango da erantzuna.
ZAHARTZEARI BURUZKO TEORIA BIOLOGIKOAK.
Erloju biologikoaren teoria. Teoria
honen arabera, zahartzea genetikoki programatuta dagoen prozesu bat da;
hots, zelulek bizirik irauteko gehieneko
denbora bat izango lukete. Denok dugu zahartzeko gene bat, bizitzako garai
jakin batean aktibatu eta zahartzearen
ohiko aldaketak eta narriadura eragiten dituena.
(link: AS02_CONT_R16_teorias_envejecimiento.png )
Material genetikoa agortzearen teoria. Aparatu eta sistema guztiei gertatzen zaien bezala, material genetikoa ere higatu egiten da denborak aurrera egin ahala. Higadura horrek ondorioak izango ditu maila organikoan. Adibidez, ile zuriak ez dira agertzen gene jakin batek ekoizten dituelako, baizik eta ile zuriak egotea eragozten duen genea agortu egiten delako.
Erradikal askeen teoria. Erradikal askeak organismorako toxikoak diren hondakin-produktu batzuk dira; zeluletan oso kalte handia eragin dezakete, baina ezin da saihestu horiek ekoiztea. Baldintza normaletan ez dute kalterik egiten, gure organismoak badituelako erradikal askeak kanporatzeko mekanismoak eta bideak. Haatik, zahartzean, kanporatzeko mekanismoak eta bideak narriatu egiten dira. Horren ondorioz, erradikal askeak metatu egiten dira, kalte konponezinak eragiten dituzte zeluletan, eta zelulak hiltzea ekartzen dute.
Teoria endokrinoa. Hormona batzuk jariatzeari uzten zaiolako gertatzen da zahartzea; eta, bereziki, hormona sexualak jariatzeari uzten zaiolako. Horrek zahartzearen ondoriozko narriadura organikoa eragiten du.
Teoria autoimmunea. Denboraren poderioz, hutsegiteak gertatzen dira organismoa defendatzeko sistemetan, eta agente kaltegarrietatik babesteko gaitasuna galtzen dute defentsa-sistemek. Bestalde, autoerasoak ere gertatzen dira, gure organismoak geureak diren egitura eta substantzia batzuk geuretzat jotzeari utzi eta kanporatu behar diren eragile arrotzak direla uste duelako.
Kolagenoaren teoria. Gorputzeko egitura eta ehun ugaritan dagoen substantzia da kolagenoa. Denborarekin hondatu egiten da, eta kolageno faltak zahartzea ekartzen du.
Zelulen higadurari buruzko teoria. Gure gorputzeko zelulak higatu egiten dira beren ahalmena erabiltzeagatik eta gehiegi erabiltzeagatik. Horren ondorioz, hainbat kalte sortzen dira maila zelular eta organikoan. Gure zelulen erabilera eta gehiegizko erabilera zenbait alderdik baldintzatzen dute: bizimoduak, elikadurak, ariketa sikoa egiteak, egoera mentalak, antsietate-mailak, kutsadurak, gaixotasunek eta abarrek.
ZAHARTZEARI BURUZKO TEORIA SOZIALAK.
Jardueraren teoria. Ikuspuntu sozialetik bizitzan zehar aktiboagoak izan diren pertsonak besteak baino hobeto egokitzen dira zahartzeak dakartzan aldaketetara. Garrantzitsuena gizartean parte hartzea da, edozein izanik ere pertsonak jokatzen duen rola. Hala, ongizate-sentimendua sortzen da, adinekoak baliagarri sentitzen dira, ez dira aspertzen eta ez dute bakarrik daudela sentitzen. Interakzio sozialek norberaren autoestimua eta irudia hobetzen dituzte, eta beste rol garrantzitsuago batzuk galdu izanaren atsekabea leuntzen dute. Dena den, teoria hau idealistegia da.
Disoziazioaren teoria. Zahartzean, disoziazioa gertatzen da zahartzen direnen eta parte diren sistema sozialeko gainerako kideen artean. Denborak aurrera egin ahala, gure funtzio sozialak bazterrean uzten ditugu eta isolatzen hasten gara. Gainera, gizarteak adinekoak baztertzen ditu, erantzukizunak eta zereginak bere gain hartuko dituen belaunaldi berri bati tokia egiteko. Pertsona bat zahartzen denean, egoera onartu egiten du, eta bere baitan biltzen eta heriotzarako prestatzen hasten da. Heriotzak erabateko disoziazioa edo deslotura dakar, eta, horregatik, bere planak eta proiektuak berrantolatzen ditu, bizitzaz duen ikuskeraren eta gelditzen zaion denboraren arabera.
Jarraitutasunaren teoria. Zahartzea bizitzako esperientzien, proiektuen eta ohituren luzapena da. Zahartzean, pertsonok egokitze-estrategiak garatzen ditugu, bizitzako zailtasunak gainditzen laguntzen diguten estrategiak.
5.- Adina dela-eta gaitasunak narriatuta dituzten pertsonak.
Zahartzaroa gure bizi-zikloko beste fase bat da. Ohiko ikuspegitik urrun, zahartzaroa garapenaren beste estadio bat dela kontsideratzen da, eta ez duela zertan gaixotasunak agertzearekin eta baliaezintasunekin lotuta egon. Hala ere, ezin dugu ukatu, etapa horretan gertatzen diren aldaketa siologikoak direla eta, organismoaren erantzuna lehen baino txikiagoa dela, eta horrek gaixotasun kronikoak izateko probabilitatea handitzen duela. Hortaz, nahasmendu patologikoak agertzen direnean, bizi- kalitateak okerrera egiten du.
Nahiz eta zahartzea ez den egoera patologiko bat, ezin dugu alde batera utzi denbora pasatu ahala organismoa gero eta errazago narriatzen dela. Nolanahi ere, denbora ez da beti denontzat berdin igarotzen; hartara, bizitzako etapa honek ezaugarri bereziak ditu pertsona bakoitzarengan eta asko aldatzen da pertsona batzuetatik besteetara.
Faktore hauek baldintzatzen dute, besteak beste, pertsona bakoitzak bizitzeko duen modua:
Gaixotasun kronikorik ez izatea edo izatea.
Adinekoaren ingurunea.
Autoestimu-maila eta gogo-aldartea.
Familia-ingurunea eta familiakoen sostengua.
Aldaketetara egokitzeko gaitasuna; esate baterako, lanari uzteak ekartzen dituen aldaketetara.
Adinekoek erronka handiak dituzte, aldaketa asko onartzen eta haietara egokitzen ikasi beharko dute: aldaketa pertsonalak, galerak, gorputzaren narriadura sikoa, erretiroa, eta bizitzaren amaiera gero eta gertuago izatea. Hala ere, kolektibo horren ongizatea eta bizi-kalitatea hobetu egin daitezke. Horretarako, alde batetik, garrantzitsua da haiei ulertaraztea ez direla karga bat, aitzitik, egitura sozial bateko eskubide osoko kide direla; eta, bestetik, ikusaraztea bizitzako fase hori gozatzeko unea izan daitekeela, eta gaztetan denbora faltagatik egin ezin izan zutena egiteko unea.
Epigrafe honetako ataletan, zahartzeak berez dakartzan eta narriadura eragiten duten aldaketak aztertuko ditugu, ikuspuntu biologiko, psikosozial eta kognitibotik; izan ere, unitatearen hasieran ikusi dugun moduan, premia biopsikosozial ugariko izakiak gara.
5.1.- Zahartzeak dakarren narriadura biologikoa.
Zergatik zahartzen garen azaltzen saiatzen diren teoria gehienak narriadura siologikoa eragiten duten aldaketa organikoekin lotuta daude. Narriadura horrek pertsonaren bizitza baldintzatzen du, zehazki, gizakiaren zenbait aparatu eta sistemari erasaten die, de zit sentsoriala, organikoa, sikoa eta nerbioekin lotutakoa eraginez.
Alabaina, ez dezagun ahaztu aurreko epigrafean esan duguna: norbanako bakoitzak modu batean izaten ditu aldaketak, eta aldaketek eragiten duten narriadura-maila ere ez da berdina.
5.2.- Zahartzeak dakarren narriadura psikosoziala.
Narriadura sikoak ondorio psikologikoak ere baditu. Gainera, ez dugu gaitasun sikoa soilik galtzen: gure bizitzan balio handikoak diren beste gauza batzuk ere galtzen ditugu; adibidez, maite ditugun pertsonak.
Zahartzeak gure bizitzan garrantzitsuak izan diren gauza asko galtzea dakar, eta galera horiek onartzea lagungarri izango zaigu etapa berrira egokitzeko.
Zahartzean gertatzen diren aldaketa sozialak rol-aldaketekin daude lotuta, eta aldaketa horiek ondorio nagusi bat dute: bakardadea nozitzeko eta isolatzeko arriskua.
Adinekoek beren bizitza guztian zehar bizipen negatibo ugari izan ohi dituzte; bizipen horiek eragina izaten dute beren emozioetan eta beren karga sentimentalaren parte bihurtzen dira. Zahartzaroan, sentimendu horiek gogo-aldartea baldintzatzen dute, eta aldarte-aldaketa horrek depresioa ere eragin dezakete.
Bestalde, zahartzaroan nabarmendu egiten dira karakterearen ezaugarriak, eta murriztu egiten da negoziatzeko eta egoera berri edo ezezagunetara egokitzeko gaitasuna.
5.3.- Zahartzeak dakarren narriadura kognitiboa.
Zahartzea funtzio kognitiboak galtzearekin eta narriatzearekin lotu izan da. Egia da funtzio kognitiboak aldatu egiten direla, baina aldaketa horrek ez du beti narriadura eragiten; zenbaitetan, bizitzako etapa berri horretara egokitzeko aldaketa bat besterik ez da izaten.
(link: AS02_CONT_R23_envejecimiento_cognitivo.png )
Buru-bizkortasunaren edo adimen globalaren gutxitzea prebenitzeko, estimulazio kognitiboa egin daiteke. Eskola-mailak, jardun profesionalak, gizartean integratuta egoteak, nortasunak eta gogo-aldarteak zerikusi handia dute zahartzaroan funtzionamendu kognitibo egokia izatearekin.
6.- Gaixotasun mental kronikoa duten pertsonak.
ela gutxi arte, gaixotasun mentalak zituzten pertsonak etiketatu eta estigmatizatu egiten ziren, eroak, zoroak zirela, burutik jota, joanda, nahastuta, burutik eginda zeudela esaten zen, eta horrek pertsona haiekiko aurreiritziak eta diskriminazio soziala eragiten zituen. Gaur egun, senideen eta gaixoen elkarteek “gaixotasun mentala duen pertsona” terminoa erabiltzea proposatzen dute, kolektibo hori adierazteko.
Gaixotasun mentalak sailkatzeko, nazioarteko bi sistema ditugu erreferentziatzat:
GNS-10 (Gaixotasunen Nazioarteko Sailkapena), OMEk egindakoa. Nahasmendu mentalei eta portaeraren nahasmenduei buruzko kapitulu bat dauka.
DSM-IV, AEBko Psikiatria Elkartearena (American Psychiatric Association). Arazo mentalak eta portaerarekin lotutakoak deskribatzen dira, diagnostikoa eta ikerketa errazteko.
6.1.- Gaixotasun mental kronikoen ezaugarriak.
Gaixotasun mentalek, beste edozein gaixotasunek bezala, kausa bat, oinarri bat, adierazpen batzuk eta iraupen jakin bat izaten dituzte.
Gaixotasun mental bat eragiten duten kausak askotarikoak izan daitezke: genetikoak, ingurumenekoak, lesioak, zenbait substantziaren kontsumoa, oinarrian dauden beste gaixotasun batzuk... Garunaren funtzionamenduaren alterazioa eragiten duten kausak dira.
Nahasmendu horren ondorioz, alterazioak sortzen dira pentsamenduan, pertzepzioan,
sentimenduetan eta jokabidean; alterazio horiek jasaten dituen pertsona lekuz kanpo sentitzen da gizartean, eta hori modu batera edo bestera adieraziko du, gaixotasunaren eta haren larritasunaren arabera. Hona hemen zeinu ohikoenak:
Errealitatea ezagutzeko ezintasuna.
Ezohiko portaerak eta gizartean onargarritzat jotzen ez diren jokabideak. Pentsamendu-alterazioak.
Sufrimendua eta ondoeza.
Gaixotasun mental kronikoak prozesu iraunkorrak dira, ez dira iragankorrak edo aldi baterakoak. Hortaz, beste edozein gaixotasun kronikok bezala, epe luzerako tratamendua behar dute.
Gaixotasun mota edozein dela ere, gaixotasun mentalek tratamendu indibidualizatua behar dute, banan-banan tratatu behar dira, eta diziplina anitzeko ikuspegi bat erabiliko da tratamendua egiteko:
Tratamendu farmakologikoa.
Ospitaleratzea.
Psikoterapia.
Familiaren arreta.
Gaixotasun mentalak dituzten pertsonei arreta emateko baliabideak eta programak.
Tratamendu integratuari esker, gaixotasun mental kronikoak dituzten pertsonak gizartean erabat integratuta bizi daitezke.
7.- Desgaitasun fisikoa edo intelektuala duten pertsonak.
Historian zehar, desgaitasuna duten pertsonak arbuiatu eta gutxietsi egin dira, eta, batzuetan, heriotzara zigortu ere bai, jendeak uste zuelako “ez zirela gai” gizartean bizitzeko, edo ezin zirela hezi, edo deabruak hartuta zeudela, edo eroak zirela.
Erdi Aroan, pentsatzen zuten desgaitasunaren kausak paranormalak zirela, eta desgaitasuna zuten pertsona gehienak hil egiten zituzten.
Ondorengo mendeetan, utzi egin zioten desgaitasuna zuten pertsonak hiltzeari, baina eroetxeetan, espetxeetan eta umezurztegietan sartzen hasi ziren, giltzapean, inolako arreta espezializaturik eman gabe. Giltzapetze-aldi hartan, zorionez, desgaitasuna zuten pertsona haiek hezteko premia agertu zen, eta zenbait ekarpen egin ziren, batik bat, desgaitasun sentsoriala zutenentzat. Haur gorren eta itsuen heziketa planteatu zuten lehen eskolak agertu ziren. Horrelako batean ikasi zuen Louis Braillek, itsuentzako irakurtzeko eta idazteko sistema ezaguna asmatu zuenak.
XVIII. mendearen amaieran, barneratze espezializatua hasi zen, normalean herritik urrunduta zeuden
barnetegietan. Gizartea ohartzen hasi zen beharrezkoa zela pertsona haiei arreta eskaintzea, baina modu
berezi samar batean egingo zuten hori, gainerako pertsonengandik bereizten baitzituzten. Hain zuzen ere, argudio hau erabiltzen zuten horretarako: desgaitasuna duten pertsonak adimen urrikoak dira, eta, beraz, gizartearengandik babestu behar dira.
Bigarren Mundu Gerraren ostean, pertsona ugari mutilatuta geratu zirenez, errehabilitazioaren kontzeptua agertu zen. Geroago, 60ko hamarkadaren bukaeran, normalizazioaren kontzeptua sortu zen, eta horri esker, desgaitasuna zuten pertsonak
zenbait girotan integratu ahal izan ziren.
Gaur egun beste bi kontzeptu berri sortu dira: integritatea eta irisgarritasuna. Hau da, pertsona guztiek eskubidea dute gizartean era aktiboan parte hartzeko eta bizitza gogobetegarria izateko. Horretarako, ekintza positiboko neurriak eta oztopoak ezabatzekoak hartzen dira.
7.1.- Desgaitasuna duten pertsonen ezaugarriak.
Gaixotasun mentalak bezala, desgaitasunak ere OMEren bi sailkapen ditu:
UDMNS (Urritasunen, Desgaitasunen eta Minusbaliotasunen Nazioarteko Sailkapena), 1980koa. Urritasunaren, desgaitasunaren eta minusbaliotasunaren arteko diferentziak zehazten ditu.
Urritasuna: Gorputz-egitura baten edo funtzio siologiko nahiz mental baten galera edo anormaltasuna. Adibidez, ikusmen-, entzumen-, mugimendu- edota adimen-urritasuna.
Desgaitasuna: Jarduera bat gizakiontzat normala den moduan egin ezina, hau da, jarduera bat (urritasun baten ondorioz) gizarteak normaltzat jotzen duen eran edo normaltzat jotzen dituen mugen barruan burutzeko zailtasuna edo ezintasuna.
Minusbaliotasuna: Norbanako jakin baten desabantaila-egoera urritasun edo desgaitasun baten ondorioz, bere kasuan eta bere adinaren, sexuaren eta faktore sozial zein kulturalen arabera normala den rol bat egitea mugatzen edo eragozten diona.
FNS (Funtzionamenduaren, Desgaitasunaren eta Osasunaren Nazioarteko Sailkapena), 2001ekoa. Aurrekoaren berrikuspen bat da, eta desgaitasunaren kontzeptu berri bat planteatzen du: pertsonaren eta bere ingurunearen arteko egokitasun falta da desgaitasuna.
8.- Gaixotasun kroniko ebolutiboak dituzten pertsonak.
Gaixotasun bat kronikoa dela esaten da noiz sendatu edo amaituko den kalkulatu ezin denean. Beraz, pazienteak bizitza osoan zehar jasango du, eta bizitzako zenbait alderdi aldatuko dizkio. Bizi-zikloko edozein etapatan ager daiteke, baina adinean zenbat eta gorago, orduan eta ohikoagoa da gaixotasun kronikoak izatea.
Kroniko adjektiboak esan nahi du ezin dela sendatu, baina ez du zerikusirik larritasunarekin.
Gizakiok ez gara izaki isolatuak; ingurune batean bizi gara, eta ezin gara hortik kanpo egon. Ingurune-baldintzek eragin handia dute osasun-egoeran eta gaixotasunaren bilakaeran. Erabiltzaile baten inguruneak eragin nabarmena du harengan: hobera edo okerrera egingo du ingurune horren arabera. Ingurune-baldintzek erabiltzailearen gogo-aldarteari eragiten diote, eta lagungarri izan daitezke sendatzeko, edo gaixotasunak aurrera ez egiteko behintzat. Ingurunearen garbitasuna eta segurtasuna dira osasun-egoeran eragin handiena duten alderdiak.
Autozainketa oso faktore garrantzitsua da gizakion bizi-kalitatea eta ongizatea sustatzeko.
Autozainketa sustatzearen xedea da pertsonak bere osasun-premiei erantzuteko gaitasuna hobetzea eta bere osasuna zaintzeko autonomia indartzea, osasun-sistemarekiko mendekotasun txikiagoa izan dezan.
Dorotea Orem erizainak autozainketaren teoria enuntziatu zuen:
Autozainketa norbanakoek ikasten duten jarduera bat da, beren burua zaintzera bideratua. Bizitzako egoera jakin batzuei lotutako jokabide bat da, pertsonak bere buruarekin, gainerakoekin edo ingurunearekin egiten duena, bere garapenean eta funtzionamenduan eragina duten faktoreak erregulatzeko, bere bizitzaren, osasunaren edo ongizatearen mesedetan.
Autozainketa sustatzeko, printzipio hauek hartu behar ditugu kontuan:
Prozesu boluntarioa da, nor bere ekintzen subjektu bihurtzen duena.
Norberaren erantzukizun bat da, indibiduala, eguneroko bizitzarekin estu-estu lotutakoa, baina betiere kontuan izanda ezin dela sistema sozialetik eta osasun-sistematik isolatuta egon. Erabiltzaileak bizitzeko loso a berri baten moduan ulertu behar du autozainketa, baina kanpoko laguntza ere izan behar du.
Nolabaiteko ezagutza-maila behar duen praktika da. Informazio egokia duen erabiltzaile bat bere autozainketaz arduratzeko gauza izango da.
Autozainketak badu beste alderdi bat: zaintzailearen autozainketa. Izan ere, profesional soziosanitarioek eta familiako zaintzaileek akidura nozitzeko eta beren zereginaren gaineko interesa galtzeko arriskua dute, eta burnout sindromea ere izan dezakete, alegia, erreta dagoen profesionalaren sindromea. Profesional horien bizi-kalitatea hobetzeko, zenbait estrategia garatuko ditugu, prebentzioa eta autozainketa oinarri hartuta.
10.1.- Estrategiak.
Zenbait estrategia erabiltzen dira autozainketa sustatzeko, pertsonak eguneroko jardun moduan har dezan:
Autoestimua eta indarra hobetzea. Horrek laguntzen du zenbait trebetasun lantzen, baldintza pertsonalak eta sozialak aldatzeko, osasunaren mesedetan.
Portaera jakin bat sustatzeko, ezinbestekoa da erabiltzaileak zentzua eta esanahi bat ikustea horri. Horrela bakarrik lortuko dugu gure autozainketako estrategia portaera osasungarri bilakatzea.
Autozainketari buruzko ekintza- eta trebakuntza-proposamenak egitea izango da beste estrategia bat. Eskaintzen dugun ezagutza horrekin batera, portaera batzuk garatu eta praktikan jarri behar dira. Teoriari besterik ez badiogu erreparatzen, autozainketa ez da inoiz praktikatuko, eta ikasitako ezagutzak ahaztu egingo dira.
Autozainketaren sustapenean diharduten osasun-eragileek eredu izan behar dute herritarrentzat. Bizimodu osasungarria badute, autozainketa sustatzeko estrategia beren bizipen propioak partekatzea izango da. Osasun-eragileak ongizatea badu, besteen osasuna sustatzeko estrategia izango du.
Nork bere historia, balioak, sinesmenak, ikaskuntzak eta motibazioak ditu. Autozainketaren sustapenak indibidualizatua izan behar du, erabiltzailearen berezitasunetara, genero- zein etnia-ezaugarrietara, eta bizi-zikloko unean uneko etapara egokituta egon behar du. Zainketa-estrategia e kaza izateko, ezinbestekoa da testuinguruaren barruan sartuta egotea.
Autozainketa sustatzeko metodologiak aktiboa eta parte-hartzekoa izan behar du. Norberaren osasuna zaintzeko, ezinbestekoa da informatuta egotea eta prozesuan parte hartzea. Horretarako, pertsona bakoitzak bere gain hartu behar du bere burua eta ingurunea zaintzeko ardura, eta bere osasuna gehiago kontrolatzeko konpromisoa. Prozesu pasibo batek asperdura eragiten du, eta, ondorioz, prozesuan parte hartzeari uztea.
Osasun-eragileek autozainketa-prozedura tradizionalei buruz gogoeta egiteko eta eztabaidatzeko espazioak sortu behar dituzte herritarren artean. Ikusi behar dute zer jardun diren lagungarriak, zein ez diren lagungarriak eta zeinek ez duten eraginik, eta onura tradizioaren aurretik jarriko duen heziketa-prozesu bat sustatu behar dute, gogoetan eta ekintzan oinarritua.
I. eranskina.- Virginia Hendersonen 14 premiak.
Premiak, Virginia Hendersonen ereduaren arabera.
PREMIAK, VIRGINIA HENDERSONEN EREDUAREN ARABERA
Normaltasunez arnasa hartzea.
Egoki jan eta edatea.
Organismoaren hondakinak normaltasunez kanporatzea, bide guztietatik.
Mugitzea eta gorputz-postura egokia mantentzea.
Atseden hartzea eta lo egitea.
Jantzi egokiak hautatzea, janztea eta arropak eranztea.
Gorputz-tenperaturari eustea.
Gorputz-higienea mantentzea.
Inguruneko arriskuak saihestea eta beste pertsona batzuei kalterik ez egitea.
Beste batzuekin komunikatzea, eta emozioak, premiak, beldurrak edota iritziak adieraztea.
Jainkoa gurtzea, norberaren erlijioaren arabera.
Errealizatuta sentitzeko moduan lan egitea.
Olgeta- eta aisia-modu guztietan parte hartzea.
Ikastea, deskubritzea edo jakin-mina asetzea, osasunaren garapen normal bat izateko.
II. eranskina.- Marjory Gordonen 11 patroi funtzionalak.
(link: )
Marjory Gordonen patroi funtzionalak.
MARJORY GORDONEN PATROI FUNTZIONALAK
1. patroia: osasunaren pertzepzioa eta kudeaketa.
Norbanakoak bere osasun-egoerari buruz duen pertzepzioa, gaixotasunaren kudeaketa eta ekintza prebentiboak zehaztea da patroi honen xedea.
2. patroia: nutrizional eta metabolikoa.
Patroi honek elikagaiak eta likidoak hartzeko ohiturak zehazten ditu, norbanakoaren premia metabolikoak kontuan hartuta, eta elikagaiak hartzean izan ditzakeen arazoak. Larruazalaren eta mukosen ezaugarriak eta egoera zehaztuko dira. Garaierari, pisuari eta tenperaturari buruzko datuak bilduko dira.
3. patroia: iraizketa.
Iraizteko funtzioaren patroia da, hesteen, gernuaren eta larruazalaren bidez iraiztearekin lotutako guztia aztertzen du: errutina pertsonalak, kontrolatzeko edo ekoizteko gailuen edo materialen erabilera, eta iraizkinen ezaugarriak.
4. patroia: ariketa sikoa, kirola.
Era autonomoan mugitzeko, jarduerak egiteko eta kirola egiteko gaitasunak deskribatzen ditu patroi honek. Orobat, aisia- eta olgeta-ohiturak deskribatzen ditu. Norbanakoak energia-kontsumoa duten eguneroko bizitzako jarduerak egiteko nolako autonomia duen zehaztu nahi du.
5. patroia: lo egitea eta atseden hartzea.
Lo egiteko eta egunean zehar atseden hartzeko zein erlaxatzeko patroiak deskribatzen ditu, eta pertsona bakoitzak patroi horiei buruz dituen usadioak eta ohiturak.
6. patroia: kognitiboa eta pertzepziozkoa.
Ikusmen-, entzumen-, dastamen-, ukimen- eta usaimen-funtzioei erreparatzen zaie, eta egiaztatzen da horiek zuzentzeko protesirik erabili behar den ala ez. Minik dagoen ala ez ere begiratzen da. Era berean, erabakiak hartzearekin, memoriarekin eta hizkuntzarekin lotutako gaitasunak egiaztatzen dira.
7. patroia: autopertzepzioa eta autokontzeptua.
Norberaren buruaren gaineko kontzeptua eta pertzepzioa jorratzen dituen patroia. Norbanakoak bere buruarekiko, gorputz-irudiarekiko eta identitatearekiko duen jarrera zehazten dira. Solas egiteko patroiari eta hitzik gabeko hizkuntzari erreparatzen zaie (gorputz-postura, begi bidezko kontaktua, etab.).
8. patroia: rola eta harremanak.
Zeregin edo rol soziala, norbanakoak familian, lantokian eta beste ingurune batzuetan jokatzen duena, baita rol hori dela-eta bere gain hartu behar dituen erantzukizunak ere. Garrantzitsua da aztertzea ea arazorik dagoen familiako harremanetan edo harreman sozialetan.
9. patroia: sexualitatea eta ugalketa.
Sexualitatearekin gustura sentitzen den edo ez deskribatzen du, baita ugalketa-patroia eta horrekin lotutako guztia ere.
10. patroia: estresera egokitzeko gaitasuna eta estresarekiko tolerantzia.
Pertsona zenbateraino den estres-egoeretara egokitzeko gai, eta zenbateraino den eraginkorra estres-egoerari erantzuteko modua. Besteak beste, estresa kudeatzeko erak, familia barneko laguntza-sistemak, beste laguntza-sistema batzuk, eta egoerak kontrolatu eta kudeatzeko hautematen den gaitasuna.
11. patroia: balioak eta sinesmenak.
Norbanakoaren erabakiak eta bizitzako hautuak gidatzen dituzten balio, helburu eta sinesmenak (espiritualak barne) aztertzen ditu patroi honek. Besteak beste, bizitzan garrantzitsutzat hartzen dena eta osasunarekin lotutako balio, sinesmen eta itxaropenetan hautematen den gatazka.
III. eranskina.- Narriadura biologikoa.
(link: )
NARRIADURA BIOLOGIKOA ZAHARTZAROAN.
1. GAITASUN SENTSORIALEI ERAGITEN DIETEN ALDAKETA BIOLOGIKOAK. Zahartzeak zentzumenen organoak narriatzea
eragiten du, eta gabezia sentsoriala ekar dezake:
IKUSMENA: adinekoei sarritan entzuten zaie gero eta okerrago ikusten dutela, bista galtzen ari direla. Ikusmena da zahartzeak gehien kaltetzen duen zentzumenetako bat. Zahartzean, ikusmen-zolitasuna eta gauez ikusteko gaitasuna murrizten dira, argi-aldaketetara egokitzeko mekanismoa narriatzen da, eta distirak, presbizia edo ikusmen nekatua agertzen dira. Bizi-zikloko etapa horretan ohikoak dira kataratak (begi-lausoak), glaukoma, makulako endekapena eta erretinopatia diabetikoa.
ENTZUMENA: kanpoko belarrian zenbait aldaketa gertatzen dira; besteak beste, belarri-pabiloia handitzen da eta ezko gehiago ekoizten da (tapoiak lehen baino errazago eratuko dira), eta biloa ugaritu egiten da. Barneko belarrian, entzumen-zelulak narriatu egiten dira, eta gaitasuna galtzen dutenez, normala izaten da presbiakusia agertzea edo entzumena pixkanaka galtzea. Galera horren ondorioz, gerta daiteke gizartean isolatuz joatea, hori nozitzen dutenak solasaldietatik kanpo gera baitaitezke ondo entzuten ez dutelako. Gizonek entzumen-galera handiagoa izaten dute emakumeek baino. Ohikoak dira, halaber, orekarekin lotutako alterazioak.
USAIMENA: usaimen-pertzepzioa murriztu egiten da. Horrek ondorioak ditu gorputzaren higienean eta baita segurtasunarekin lotutako alderdietan ere. Esate baterako, gasak ihes egin duela edo elikagaiak egoera txarrean daudela hautemateko ezintasuna.
DASTAMENA: zapore gaziaren pertzepzioa aldatu egiten da, eta gazia hautemateko gaitasunak behera egiten du. Horren ondorioz, gatz gehiegi erabiltzen da janarian. Iritzi desberdinak daude zapore garratz eta mikatzei buruz: autore batzuen ustez, pertzepzioa narriatu egiten da, baina bada handitu egiten dela uste duenik ere. Dirudienez, zapore gozoa da gutxien aldatzen dena. Agian horregatik dituzte hain gustuko adinekoek elikagai gozoak, ematen baitu hori dela normaltasunez hautematen duten zapore bakarra.
UKIMENA: zahartzean, ukimen-atalaseak altuagoak dira lehen baino; alegia, sentsazio termikoak eta mina ez dira lehen bezain bizi hautematen. Eta hori ere arriskutsua izan daiteke.
2. GAITASUN ORGANIKOEI ERAGITEN DIETEN ALDAKETA BIOLOGIKOAK.
ALDAKETAK LARRUAZALEAN, AZAZKALETAN ETA ILEAN: larruazala ez da lehen bezain elastikoa, laztu eta lehortu egiten da gantz eta kolageno gutxiago ekoizten delako. Izerdia botatzeko prozesuan alterazioak gertatzen dira, sebo- guruinak atro atu egiten direlako. Orbaintzeko prozesua atzeratu egiten da eta termorregulazioan alterazioak izaten dira. Aurpegian, larruazala eroriz joaten da, eta horren ondorio da, adibidez, kokospea agertzea edo betazalak erortzea. Azala zurbilago bihurtzen da, eta orbanak ugaritzen dira, batez ere, eskuetan. Azazkalak lehen baino hauskorragoak dira eta erraz puskatzen dira. Burua urdindu egiten da, ile zuriak agertzen dira eta lehen baino mantsoago hazten da. Gorputzeko biloaren banaketa aldatu egiten da: gizonek ile gutxiago izaten dute buruan eta toraxean, eta gehiago sudurrean, belarrietan eta bekainetan; emakumeek ile gutxiago izaten dute besapeetan eta pubisean, eta gehiago aurpegian, batez ere goiko ezpainean eta kokotsean.
ALDAKETAK BIHOTZ- ETA ZIRKULAZIO-SISTEMAN: bihotzaren pisua eta bolumena txikiagotu egiten dira; horren ondorioz, estres-egoerekiko erantzuna eskasagoa izaten da, bihotz-maiztasunak behera egiten du eta arritmiak ohikoagoak izaten dira. Bihotz-balbulak kaltzi katu egiten direnez, zailagoa izaten da odola organoetara heltzea. Kaltzioa eta gantza jalkitzen dira arterien paretetan, eta arteria-presioa igo egiten da eta miokardioko infartua izateko arriskua areagotu.
ALDAKETAK ARNAS APARATUAN: biriken pisua eta bolumena txikitu egiten da, eta albeoloen kopuruak behera egiten du. Horren ondorioz, oxigenazio-de zita sortzen da, eta handitu egiten da arnas-infekzioak, BGBK (biriketako gaixotasun buxatzaile kronikoak), biriketako en sema eta arnasketarekin lotutako beste gaixotasun batzuk izateko joera.
ALDAKETAK DIGESTIO-SISTEMAN: adinekoen artean, ohikoa da hortz edo haginen batzuk falta izatea, eta hortzoiak deshidratatuta eta atzeratuta egotea. Halaber, behera egiten du listuaren eta digestiorako lagungarriak diren beste substantzia batzuen ekoizpenak. Urdaileko mukosa atro atu egiten da, eta digestio-igarotzea mantsotu egiten da. Horren ondorioz, baliteke digestio-alterazioak eta idorreria sortzea.
ALDAKETAK SISTEMA GENITOURINARIOAN: giltzurrunen pisua eta bolumena txikitu egiten dira, eta horrek haien funtzioa kaltetzen duenez, alterazioak izaten dira sodioaren eta uraren arteko orekan. Maskuriaren tonu muskularrak
https://ikastaroak.ulhi.net/edu/eu/APSD/AS/AS02/eu_APSD_AS02_Contenidos/singlepage_index.html 53/60
19/9/2018 AS02.- Mendekotasun-egoeran dauden pertsonen osasun-arretako premiak.
behera egiten du; hala, gerta daiteke gernu-inkontinentzia agertzea eta infekzioak sortzea. Aldaketak gertatzen dira organo genitaletan eta sexu-ezaugarrietan, hormona sexualen ekoizpenak behera egiten duelako.
ALDAKETAK SISTEMA ENDOKRINO, METABOLIKO ETA IMMUNITARIOAN: hormonen sekrezioak murrizten dira, baita glukosarekiko tolerantzia ere. D bitamina, burdina eta kaltzioa nekez xurgatzen dira. Egarri-sentsazioa ere murriztu egiten da, eta lehen baino zaurgarriago bihurtzen gara agente infekziosoen aurrean.
3. GAITASUN FISIKOARI ERAGITEN DIOTEN ALDAKETA BIOLOGIKOAK.
ALDAKETAK MUSKULU-SISTEMAN: muskulu-masa txikiagotu eta atro atu egiten da. Horren ondorioz, muskuluen
indarrak eta uzkurtzeko gaitasunak behera egiten dute, eta nekea handitu egiten da.
ALDAKETAK SISTEMA OSTEOARTIKULARREAN: hezurra desmineralizatu egiten da, artikulazioak atro atu egiten dira, eta horrek mina eragiten du. Ibilera mantsotu egiten da, eta ibiltzeko modua ere aldatu egiten da: zahartzaroko ibilera esaten zaio. Mugimenduen eta postura-erre exuen koordinazioan alterazioak gertatzen dira, eta erorialdiak erraz gerta daitezke. Garaiera murriztu eta silueta aldatu egiten da, gantza beste modu batera banatzen delako; zehazki, gantz gutxiago egoten da aurpegian, eta aldaketan zein abdomenean kontzentratzen da.
4. ALDAKETA BIOLOGIKOAK NERBIO-SISTEMAN. Garunaren pisua eta bolumena txikitu egiten dira, eta neuronen eta neurotransmisoreen kopuruak behera egiten du. Odol- uxua murriztu egiten da garunean eta konexioetan. Aldaketa horien ondorioz, erre exuak geldotu eta koordinazioa murriztu egiten da, eta egarria zein tenperatura kontrolatzeko mekanismoetan alterazioak gertatzen dira.
IV. eranskina.- Narriadura psikosoziala.
(link: )
NARRIADURA PSIKOSOZIALA ZAHARTZAROAN.
1. ALDAKETA SOZIALAK. Ahalmenak galtzeaz eta narriadura biologikoaz gain, zahartzeak beste galera batzuk ekartzen ditu,
gizarte-arlokoak. Honako hauek, besteak beste:
Maite ditugunak galtzea: alargun geratzea bizitzako krisi gogorrenetako bat da, eta tristura, ezintasuna, bakardadea eta mina eragiten ditu. Orobat, lagunak eta maite ditugun beste batzuk joan egiten zaizkigu, eta, azkenean, gure sare soziala murriztu egiten da.
Familiako rola galtzea: adinekoak familiaren karga beren gain eramatetik familiarentzat karga izatera pasatzen dira, eta zainduak izan ziren senideak zaintzaile bilakatzen dira.
Laneko rola galtzea: erretiroa hartzean, gizartearentzat produktibo izateari uzten diogu. Baina horrez gain, galera gehiago ere izaten dira: maila soziala galtzen da, eguneroko ohiturak eta errutinak galtzen dira, baita lankideak edo laneko lagunak ere.
Diru-sarrerak galtzea: zenbaitetan, erretiroa hartzeak diru-sarrera gutxiago izatea ekartzen du.
Independentzia galtzea: autonomia-galera progresiboa eta atzeraezina izaten da, adinekoak lehen baino ahulago
bihurtzen dira, eta karga bilakatuko diren beldur dira.
Ohiko bizilekua galtzea: batzuetan, adinekoak seme-alaben etxera edo egoitza-zentro batera joaten dira bizitzera. Horrenbestez, orain arte auzokide izan dituztenengandik urrundu egiten dira, eta, berriz ere, harreman sozialen galera nozitzen dute.
Ahalmenak galtzea: erabakiak hartzeko gaitasuna galtzea dakar. 2. ALDAKETA PSIKIKOAK
Nortasunari begira, zahartzeak honako hau ekartzen du:
Karaktere zurruna izatea.
Malgutasun mentalik ez izatea; nekez aldatzen dute iritzia.
Pazientziarik ez izatea.
Inguruneko aldaketak eta berritasunak ez onartzea.
Barnerakoitasuna, introbertsioa, harreman sozialak gutxitzen direlako.
Bere premiei garrantzi handiagoa ematea.
Berekoia izatea; bere premiei soilik ematen die garrantzia, gainerakoen premien kaltetan.
Lehendik zituen nortasun-ezaugarriak areagotzea. Adibidez, gaztetan asko aurrezten bazuen, denborak aurrera egin ahala, are aurreztaileagoa bilakatuko da.
Autoestimua gutxitzea.
Erraz haserretzeko joera izatea. Maiz kexatzeko joera izatea.
V. eranskina.- Narriadura kognitiboa.
(link: )
NARRIADURA KOGNITIBOA ZAHARTZAROAN.
Ohikoa da zahartzaroa gaitasun intelektualaren gainbeherarekin lotzea. Alabaina, errealitateari begiratzen badiogu, ez da beti hala izaten; badira funtzio intelektualei eusten dieten adinekoak, baita hobetu egiten dituztenak ere.
1. ALDAKETAK FUNTZIO INTELEKTUALEAN.
Adimen bizkorra esaten zaio era abstraktuan pentsatu eta arrazoitzeko aukera ematen digun adimenari. Eta adimen kristalizatua esaten zaio bizipenen, ikaskuntzaren eta heziketaren ondorioz sortzen denari. Nahiz eta zahartzeko prozesuak adimen bizkorra gutxitzea ekartzen duen, adimen kristalizatuari ia ez dio eragiten, eta hobetzea ere gerta daiteke.
Sormena ez da aldatzen urteekin.
Arazoak konpontzea eta zereginak bideratzea zailagoa izaten da, baina pentsamenduak gehiago jotzen du hausnarketara, eta kontzeptuak erlazionatzeko gaitasunak gora egiten du.
2. ALDAKETAK ARRETAN ETA MEMORIAN.
Memoria oinarrizko funtzio kognitibo bat da. Zahartzaroan, ohikoak dira memoriarekin lotutako alterazioak. Pixkanaka gertatzen dira; izan ere, hasieran, garrantzi handirik gabeko ahazteak izaten dira. Hau da, memorian gertatzen diren hutsegiteak isolatuak eta munta txikikoak dira, eta eguneroko ekintzekin lotuta egoten dira; adibidez, giltzak galtzea.
Memoria galtzea eragiten duten kausen jatorria nerbio-sisteman gertatzen den narriadura biologikoa da; esate baterako, neurona-konexioak galtzea.
Hurbileko memoria galtzen joaten da (adibidez, esan berri diguten telefono-zenbaki bat gogoratzeko gaitasuna), eta iraganeko oroitzapenak (urruneko memoria) osorik gordetzen direla uste izaten den arren, karga afektibo jakin bat dutenak besterik ez dira gogoratzen.
Arreta-galeran eragin handia dute, batetik, pertzepzioaren alterazioek (narriadura biologikoaren ondorioz ikusmena eta/edo entzumena galtzeak), eta, bestetik, errealitatearekiko interesa galtzeak.
3. ALDAKETAK IKASTEKO GAITASUNEAN.
Adinekoak jarduera eta kontzeptu berriak ikasteko gai dira. Haatik, denbora gehiago behar dute, barneratzeko
abiadura eta errendimendua jaitsi egiten dira eta.
Kontzeptu abstraktuak ikastea zailagoa izaten zaie beste batzuk ikastea baino. 4. ALDAKETAK HIZKUNTZAN.
Hizkuntza-gaitasunak ez du kalte handirik izaten.
Eskuarki, lexiko-aberastasuna eta adierazteko gaitasuna ez dira urritzen.
Idaztean ez dira seguru sentitzen, eta hitzak ahoskatzeko abiadura moteldu egiten da.
https://ikastaroak.ulhi.net/edu/eu/APSD/AS/AS02/eu_APSD_AS02_Contenidos/singlepage_index.html 56/60
19/9/2018 AS02.- Mendekotasun-egoeran dauden pertsonen osasun-arretako premiak.
VI. eranskina.- Gaixotasun mental kronikoak.
(link: ) GAIXOTASUN MENTAL KRONIKOAK 1. ANTSIETATE-NAHASMENDUAK.
Antsietate-nahasmenduen ezaugarri berezia da gehiegizko kezka sortzen dela eguneroko gertakarien gainean, kezkatzeko moduko ageriko arrazoirik egon gabe. Denok izan dezakegu antsietatea estresa sortzen diguten egoeretan; adibidez, azterketa bat edo lan-elkarrizketa bat dugunean. Antsietate-nahasmendua dutenek, ordea, antsietatea sentitzen dute osagai estresagarri hori ez duten egoeretan ere, eta, oro har, beti hondamendia gertatzea espero izaten dute. Ezin diote utzi osasunaz, diruaz, familiaz, lanaz eta abarrez kezkatzeari. Haien kezkak gutxi du errealistatik, eta neurriz kanpokoa izaten da. Eguneroko bizitzan, kezka, beldurra eta izua izango dira beti nagusi.
Eskuarki, antsietate-nahasmenduak ez dira larriak izaten; nolanahi ere, luze jotzen badute, eguneroko funtzionamenduari eragiten diote eta antsietatea duen pertsonaren pentsamenduaz jabetzen dira. Hala ere, ez dute errealitatearekiko kontaktua galtzen. Honako hauek dira antsietate-nahasmenduen ohiko sintomak:
Gehiegizko kezka eta tentsio etengabea.
Arazoen ikuspegi ez-erreala.
Suminkortasuna, izualdiak, ezinegona, beti urduri egoteko sentsazioa.
Muskulu-zurruntasuna eta buruko mina.
Palpitazioak, izerditzea, bertigoak.
Arreta-hutsegiteak eta kontzentrazioa galtzea, neke mental eta sikoa.
Goragaleak.
Komunera maiz joan beharra.
Loaren nahasmenduak (insomnioa eta amesgaiztoak) eta elikaduraren nahasmenduak (apetitua galtzea).
Hauek dira antsietate-nahasmendu ohikoenak:
Antsietate-nahasmendu orokortua (ANO). Ondoez-egoera etengabekoa da, baina egoera edo gertaera zehatz batekin lotu ezin dena.
Larritasun-krisiak. Izu-atake laburrak, beste sintoma batzuekin batera: as xia-sentsazioa, mina bularraldean, izerditzea, etab.
Nahasmendu obsesibo-konpultsiboa (NOK). Obsesioak ideia, pentsamendu eta irudi errepikakorrak dira, gaixoaren burua inbaditzen dutenak haren gogoaren kontra. Konpultsioak jokabide errepikakor eta irrazionalak dira, gaixoak ezinbestez gauzatu behar dituenak. NOK bat dutenek badakite arazo bat dutela, eta errudun sentitzen dira beren jokabide anormalagatik eta konpultsioak kontrolatu ezinagatik.
Trauma osteko estresa. Gertakari traumatiko baten ondorioz sortzen da, eta kalte siko edo emozional batekin lotuta egoten da; esate baterako, abusu sexual batekin edo heriotza bortitz batekin. Gertatutakoa intentsitate handiz etortzen da gogora behin eta berriz.
Fobiak. Objektu eta egoera jakin batzuekiko beldur bizia, irrazionala, neurriz kanpokoa eta eutsiezina. 2. NAHASMENDU PSIKOTIKOAK.
Antsietate-nahasmenduetan ez bezala, nahasmendu psikotikoa dutenak ez dira gaixotasunaz jabetzen, eta errealitatearekiko kontaktua galtzen dute, baita beren identitatea ere. Eskuarki, nahasmendu horiek sintoma positibo eta sintoma negatiboen bitartez adierazten dira. Sintoma positiboak dira delirioak (uste faltsu eta ilogikoak, hala nola munduaren salbatzailea dela edo etengabe atzetik jarraitzen diotela uste izatea) eta haluzinazioak (existitzen ez diren gauzak ikustea, entzutea, ukitzea, dastatzea edo usaintzea, adibidez aginduak ematen dizkioten ahotsak entzutea).
Sintoma negatiboak fenomeno inhibitzaileak dira, ezer ez egitera (higienea eta gorputzaren irudia ez zaintzera) eta isolatzera (harreman sozialetatik aldentzera) eramaten dute, apatia eragiten dute eta jarduerak egiteko kontzentrazioa murrizten dute.
Nahasmendu psikotiko nagusia eskizofrenia da; hitza grezieratik dator, eta buru zatitua esan nahi du. Errealitatearen pertzepzioan edo adierazpenean alterazioak izatea du ezaugarri. Oro har, nerabezaroan, gaztaroan edo helduaroko lehen etapan hasten da, pixkanaka edo bat-batean.
https://ikastaroak.ulhi.net/edu/eu/APSD/AS/AS02/eu_APSD_AS02_Contenidos/singlepage_index.html 57/60
19/9/2018 AS02.- Mendekotasun-egoeran dauden pertsonen osasun-arretako premiak.
Eskizofrenia mota batzuk bereizten dira, agertzen diren manifestazio nagusien arabera:
Eskizofrenia paranoidea. Pertsekuzio-sentimendua, entzumen-haluzinazioak eta delirioak izaten dira nagusi.
Eskizofrenia desorganizatua edo hebefrenikoa. Hizkera eta pentsamendu desorganizatuak dira nagusi. Afektibitateari ere erasaten dio.
Eskizofrenia katatonikoa. Alterazio psikomotor nabariak gertatzen dira; argizarizko panpina baten pareko malgutasuna izatea eta gorputz-postura arraroak hartzea dira ezaugarri nagusiak. Beste sintoma bat izan daiteke erabateko gelditasuna edo hiperaktibitatea.
Eskizofrenia erresiduala. Sintoma positiboen intentsitatea txikia da, baina negatiboak etengabe presente daude. Eskizofrenia ez-diferentziatua. Badaude sintoma psikotikoak, baina ezin dira sailkatu aurreko eskizofrenia moten barruan.
3. AFEKTIBITATE-NAHASMENDU LARRIAK. Gogo-aldarteari erasaten dioten gaixotasunak dira, eta ondorio larriak eragiten dituzte gaixotasuna pairatzen duten pertsonen bizitzan. Gizartean, depresiotzat jotzen da edozein gogo-aldarte negatibo. Egia da depresio-sintomak egoten direla ia nahasmendu mental guztietan; alabaina, GNS-10 eta DSM-IV sailkapenen arabera, depresioa gogo-aldartearen nahasmendu bat da, nahasmendu distimikoarekin eta nahasmendu bipolarrarekin batera (azken horri nahasmendu maniako-depresibo esaten zitzaion lehen). Zorionez, eskizofreniak ez bezala, nahasmendu afektibo larriek ez dute errealitatearekin haustea eragiten, baina eragin larria dute gaixoaren eta haren bizitzaren funtzionamenduan.
Depresio-nahasmendu larria (DNL). Funtsean, sindrome honek afektibitateari eragiten dio. DNL dutenak abailduta eta zorigaiztoko sentitzen dira, iragankorki edo iraunkorki. Tristura-sentimendua handia izaten da, eta ez dute ezertarako interesik izaten; horrez gain, ez dira afektua transmititu edo jasotzeko gauza. Zenbaitetan, ez da tristuraren bidez adierazten, baizik eta motibazio eta interes faltaren edo aisia-jarduerez gozatzeko ezintasunaren bidez. Nahiz eta gaixotasun mental sarrienetako bat den, askotan ez da diagnostikatzen, eta, beraz, tratatu ere ez da egiten. Izan ere, oso manifestazio lausoak izaten ditu, ez dago zeinu argirik (sukarra, gorakoak edo horrelakorik) eta ez da ikusten gaixotasun bat dagoenik eta ez zaio garrantzirik ematen. Edozein adinetan sor daiteke, baina emakumeen kasuak gizonezkoenak halako bi dira. Ondorio sozial garrantzitsuak ditu, gerta baitaiteke DNL dutenek lan egin ezin izatea edota beren buruaz beste egitea. DNLren kausak bi faktore-multzotan banatzen dira:
Faktore exogenoak: estresa, erailketa bat bizi izana, edo tragediaren bat, istripu bat, hil ala biziko gertakari bat, dolu patologikoa, krisi sentimentalak edo bikotekidea galdu izana, seme-alaba bat jaio izana, edo substantzia batzuen abusua (alkohola batez ere).
Faktore endogenoak: lehen graduko senideren batek DNL aurrekariak baditu, gaitza izateko probabilitatea handitu egiten da. Beste gaixotasun batzuen ondorioz ere sor daiteke.
Manifestazio psikikoak eta somatikoak ditu:
Triste egotea ia egun osoan, etsipena, apatia, etab.
Interesa galtzea eguneroko jardueretan.
Ezertarako balio ez izatearen sentimendua, eta erru-sentimendua. Autoestimu urria. Kontzentratzeko gaitasunak behera egitea.
Apetitua eta pisua galtzea.
Loaren nahasmenduak eta nekea.
Nahasmendu distimikoa. Nahasmendu hau ez da aurrekoa bezain larria, baina horrek, hain zuzen ere, eragin dezake garrantzirik ez ematea eta nahasmendua karaktere kontuei zein aldarte txarrari egoztea. Tratatzen ez bada, kroni katu egin daiteke, edo DNL bihurtu, ondorio larriekin. DNLren manifestazio berak ditu, baina ez hain nabarmenak. Nahasmendu distimikoa diagnostikatu ahal izateko, sintomek presente egon behar dute bi urtez, gutxienez. Gaixoaren ingurukoek honelako esaldiak erabiltzen dituzte hura de nitzeko: “beti dago haserre”, “ez da lehen bezalakoa”, “oso isila da orain”, “ezkerretik jaiki da”, “pipertuta bizi da”... Gaixoaren ingurukoak izaten dira zerbait arraroa gertatzen ari dela ohartzen direnak.
Nahasmendu bipolarra. Lehen nahasmendu maniako-depresibo esaten zitzaion, gertakari maniakoak eta depresio- gertakariak txandakatzen direlako. Depresio-gertakariak DNLan bezalatsu manifestatzen dira; gertakari maniakoetan, aldiz, gogo-aldartea asaldatzen da, eta besteak beste, euforia agertzen da, hiperaktibitatea, hitz egiteko modu azeleratua, handitasun-delirioak, lo gutxiago egiten da, eta sexu-grinak gora egiten du.
4. DEMENTZIAK.
https://ikastaroak.ulhi.net/edu/eu/APSD/AS/AS02/eu_APSD_AS02_Contenidos/singlepage_index.html 58/60
19/9/2018 AS02.- Mendekotasun-egoeran dauden pertsonen osasun-arretako premiak.
Nahasmendu mentalen multzo bat dira. Ezaugarri nagusia funtzio kognitiboak pixkanaka galtzea da, eta horren ondorioz memoria narriatzea (alterazio tipikoa) eta alterazioak izatea pentsamenduan, emozioetan eta jokabidean. Horrek guztiak dementzia dutenen bizimoduari eragiten dio, eta eguneroko bizitzako jarduerak egiteko ezintasuna ekartzen die.
Zenbaitetan, dementziekin batera, gertakari psikotikoak, depresiboak eta delirioak agertzen dira. Ospitaleratzen dituztenean, nahasita egoten dira.
Dementziek eragina dute hizkuntzan, ulermenean, iraupen laburreko memorian, egunero erabiltzen diren objektuak identi katzeko gaitasunean, gaitasun motorrean eta erreakzionatzeko denboran.
Gehienak kronikoak, mailakatuak eta atzeraezinak izaten dira. Hauek dira dementzia mota nagusiak:
Alzheimer-en gaixotasuna.
Dementzia baskularra edo infartu anitzen ondoriozkoa, arazo zerebrobaskularrek eragindakoa.
Beste gaixotasun batzuen ondoriozko dementziak, hala nola HIESa, Parkinson-en sindromea, hipotiroidismoa, garuneko tumoreak, alkoholaren abusua, infekzioak, etab.
Alzheimer-en gaixotasuna denez kasu gehien eragiten duena, horretan ipiniko dugu arreta. Gaixotasun neurodegeneratibo bat da, kausa ezezagunekoa, pixkanaka garatzen da, eta geldiezina, sendaezina eta terminala da, oraingoz ez dagoelako progresioa geldiaraziko duen tratamendurik.
Gaixotasunaren formarik ohikoenean, memoria pixkanaka galtzen da, neuronak hil eta garuneko eskualde jakin batzuk atro atu ahala. 65 urtetik gorakoen artean agertzen da sarrien, eta zaila izaten da noiz hasten den zehaztea, gauzak gogoratu ezina eta ahaztea zahartzaroko ajeekin nahasten da eta. Batez beste, gaixotasunak 10 urte inguru irauten du diagnostikatzen denetik.
Lau etapa hartzen dira kontuan gaixotasunaren sintomak aztertzen direnean:
0 fasea edo dementzia aurrekoa. Lehen sintoma hauek zahartze-prozesuarekin lotzen dira. Memoria galtzen da eguneroko bizitzako jarduerekin lotutako ekintzetan. Apatia ager daiteke.
I. fasea edo dementzia arina. Sintomak ahazte errepikakor baina garrantzirik gabekoak izan daitezke, baina baita iraupen laburreko memoria behin eta berriro galtzea ere.
Zailtasunak sortzen dira hizkuntzan (hiztegia murriztu, hizketarako erraztasuna galdu) eta mugimenduetan (gero eta traketsago moldatzen dira idazteko, marrazteko edo janzteko). Alabaina, autonomiari eusten diote etapa honetan, eta zeregin konplexuetan soilik behar dute gainbegiratzea.
Fase honetan, desorientazio espaziala hasten da kalean dabiltzanean, eta batzuetan galdu ere egiten dira.
II. fasea edo dementzia moderatua. Memoriaren galera areagotu egiten da, eta objektuak edo pertsonak ezagutzeko ezintasuna agertzen da (agnosia), baita etxekoak eta hurbilekoak badira ere. Fase honetan, iraupen luzeko memoria, ordura arte kaltetu gabe zegoena, narriatzen hasten da. Jokabidea ere aldatzen da; esate baterako, erraz sumintzen dira, eta eraso ere egin dezakete, horrela inoiz jokatu ez badute ere.
Hizkuntzarekin lotutako arazoak larriagotu egiten dira, eta hiztegia are gehiago mugatzen zaie. Motrizitateari dagokionez, mugimenduen koordinazioa eta kontrola murrizten dira.
III. fasea edo dementzia larria. Memoria oso narriatuta dago, eta zeregin errazetan ere beren gainean egon behar da; beraz, mendeko bihurtzen dira. Baliteke nolabaiteko indarkeriazko jarrerak izatea, baina eskuarki, apatia eta abaildura izaten dira nagusi. Fase honetan, desorientazioa erabatekoa da; ez dituzte eguneroko errutinak ere identi katzen, eta espazioari dagokionez, beren etxea ere ez dute ezagutzen.
Gerta daiteke hizkuntza guztiz galtzea; dena den, ez dira inkomunikatuta gelditzen, seinale emozionalak jaso eta bidaltzeko gaitasunari eusten diote eta.
Muskulu-masa galtzen denez gero, gaixoak ezin dira mugitu, eta ohean edo gurpil-aulki batean egon behar izaten dute. Inkontinentzia agertzen da, eta presio-ultzerak edo infekzioak sor daitezke.
iruzkinik ez:
Argitaratu iruzkina